Θωμάς

I

Ένας από τους δώδεκα Απόστολους. Ονομαζόταν και Δίδυμος. Καταγόταν πιθανότατα από τη Γαλιλαία, όπως και όλοι οι μαθητές του Ιησού. Στους αποστολικούς καταλόγους των Ευαγγελίων, ο Θ. αποτελεί ζεύγος με τον Ματθαίο, ενώ στις Πράξεις των Αποστόλων με τον Φίλιππο. Από τις μοναδικές ασφαλείς πληροφορίες που υπάρχουν γι’ αυτόν από τα Ευαγγέλια, συμπεραίνεται ότι o Θ. έτρεφε μεγάλη αγάπη προς τον Ιησού. Ήταν φιλεύρευνο πνεύμα, που αναζητούσε σαφείς και απτές αποδείξεις πριν πιστέψει κάτι. Έτσι εξηγείται και η δυσπιστία που έδειξε προς το γεγονός της ανάστασης του Ιησού και η αξίωση πριν πιστέψει «ίδη εν ταις χερσί αύτου τον τύπον των ήλων και βάλη τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων και βάλη την χείρα εις την πλευράν» (Ιωάννη κ’ 24). Σύμφωνα με τον ευαγγελιστή Ιωάννη, στον οποίο οφείλονται όλες οι πληροφορίες για τον χαρακτήρα του Θ., το γεγονός αυτό έγινε οχτώ ημέρες μετά την ανάσταση του Κυρίου. Σχετικά με τη δράση του Θ. μετά την ανάσταση του Χριστού, υπάρχουν μόνο εξωβιβλικές πληροφορίες. Κατά μία παλιά παράδοση, η οποία αναφέρεται στον Ωριγένη, ο Θ. κήρυξε στην Παρθία, σύμφωνα με τον Ιερώνυμο στην Περσία και κατά τον Ρουφίνο και άλλους τάφηκε στην Έδεσσα. Σύμφωνα με μεταγενέστερες πληροφορίες, οι οποίες κατά τον Ντάχλμαν είναι πολύ πιθανές, ο Θ. κήρυξε στις Ανατολικές Ινδίες (Γρηγόριος Ναζιανζηνός Λόγος KE’ κατά Αρειανών). Εκεί πέθανε με μαρτυρικό τρόπο, αφού χτυπήθηκε με λόγχη, έπειτα από διαταγή του βασιλιά της χώρας Μισδαίου. Από εκεί το λείψανό του μεταφέρθηκε στην Έδεσσα. Σχετικά με το ιεραποστολικό έργο του Θ. στις Ινδίες, όπου βρέθηκαν και χριστιανοί, οι οποίοι ονομάστηκαν χριστιανοί του Θ. ή Θωμαϊστές, οι έρευνες που έχουν γίνει έως σήμερα δεν κατόρθωσαν να καταλήξουν σε θετικά συμπεράσματα.

Η Ανατ. Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη του την Κυριακή του Θ. (βλ. παρακάτω) και στις 6 Οκτωβρίου.

Αποκάλυψις Θ. Απόκρυφο βιβλίο, το οποίο γράφηκε περίπου το 400 στα λατινικά και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1907, με τον τίτλο Epistula Domini nostri Jesu Christi ad Thoman discipulum. Είναι, πιθανώς, έργο γνωστικών ή μανιχαίων αιρετικών. Περιλαμβάνει αποκαλύψεις του Κυρίου για το τέλος του κόσμου και τη Δευτέρα Παρουσία.

Ευαγγέλιο Θ. Απόκρυφο Ευαγγέλιο, το οποίο διασώθηκε στα ελληνικά σε δύο εκδόσεις (μείζονα και ελάσσονα). Επίσης σώθηκε σε συριακές, λατινικές, αρμενικές και σλαβικές παραλλαγές. Περιλαμβάνει παραδόσεις κυρίως για την παιδική ηλικία του Ιησού, οι οποίες πιθανόν να αντλήθηκαν από κάποια συριακή πηγή. Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο (Philos, 5, 7), προέρχονταν από την αίρεση των γνωστικών ναασηνών. Το Ευαγγέλιο μνημονεύεται επίσης από τους Ειρηναίο και Ωριγένη, οι οποίοι το θεωρούσαν απόκρυφο έργο αιρετικών.

Πράξεις και μαρτύρια Θ. Απόκρυφα βιβλία, τα οποία γράφηκαν πιθανώς στις αρχές του 3ου αι. στη συριακή γλώσσα από οπαδούς του αιρετικού Βαρδεσάνους στην Έδεσσα. Τα βιβλία αυτά έχουν επεξεργαστεί στην ελληνική, στη συριακή, στην αιθιοπική, στην αρμενική και στη λατινική γλώσσα. Αναφέρουν ότι o Απόστολος Θ. έφτασε έως τις Ινδίες και ότι απ’ όπου περνούσε δίδασκε και θεράπευε τους ασθενείς, υποβαλλόταν σε αυστηρή νηστεία, ενώ παράλληλα συνιστούσε αποχή από τον γάμο. Μεταξύ πολλών άλλων τους οποίους ο Θ. προσηλύτισε στη χριστιανική πίστη ήταν ο βασιλιάς Γουνδαφόρος και αρκετοί ευγενείς και ισχυροί άνδρες.

Κυριακή του Θ.Η πρώτη Κυριακή μετά το Πάσχα, που ονομάστηκε Κυριακή του Θ., επειδή οχτώ ημέρες μετά την Ανάσταση o Χριστός φανερώθηκε στους Απόστολους και στον δύσπιστο Θ., ο οποίος ψηλάφισε το σώμα του Ιησού και ομολόγησε την ανάστασή του. H Κυριακή αυτή ονομάζεται και Κυριακή του Αντιπάσχα.

II

Όνομα αγίων της Ανατ . Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Θ. ο Δίδυμος ο Απόστολος. Βλ. λ. Θωμάς. Ένας από τους δώδεκα Απόστολους.

2. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. Βλ. λ. Θωμάς. Όνομα δύο πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

3. Θ. ο Δεφουρκινός. Μοναχός. Διετέλεσε ηγούμενος μονής, κοντά στον ποταμό Σαγγάριο. Άκμασε επί Λέοντα ΣΤ’ του Σοφού (886-912). Η μνήμη του τιμάται στις 10 Δεκεμβρίου.

4. Όσιος, ο εν Μαλεώ. Ασκητής στο όρος Μάλεων ή Μαλεόν (δεν είναι γνωστή η θέση του). Η μνήμη του τιμάται στις 7 Ιουλίου.

Ο Θωμάς αγγίζει τις πληγές του Ιησού, σε μικρογραφία από ψαλτήριο του Νταμπιέρ (1270).

III

Όνομα δύο βυζαντινών ηγεμόνων.

1. Θ. Άγγελος Κομνηνός (; – 1318). Δεσπότης της Ηπείρου (1296-1318). Ήταν o τελευταίος από τους Κομνηνούς του δεσποτάτου με το όνομα Άγγελος. Ήταν γιος του Νικηφόρου Α’ Αγγέλου Κομνηνού και της δεύτερης συζύγου του, Άννας Καντακουζηνής, ανιψιάς του αυτοκράτορα Μιχαήλ H’ Παλαιολόγου. Μετά τον θάνατο του πατέρα του ανέλαβε ο ίδιος την εξουσία (1296), αλλά έως το 1313 επιτροπευόταν από τη μητέρα του, η οποία θεωρώντας τον γιο της ανίκανο να διοικήσει, σκέφτηκε να μεταβιβάσει το δεσποτάτο της Ηπείρου στον Βυζαντινό αυτοκράτορα. Με τον Θ. ανέβηκε στην εξουσία το κόμμα των βυζαντινόφιλων, που ερχόταν σε αντίθεση με τις επιδιώξεις του βασιλιά Κάρολου B’ του Ανδεγανού. Η συμμαχία αυτή μεταξύ Ηπειρωτών και Βυζαντινών ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο με τον γάμο του Θ. και της Άννας, κόρης του Μιχαήλ Θ’ Παλαιολόγου (1305). Ο Θ. δολοφονήθηκε από τον ανιψιό του, Νικόλαο Ορσίνι, κόμη της Κεφαλονιάς, ο οποίος παντρεύτηκε τη χήρα του δεσπότη, Άννα Παλαιολογίνα. Έτσι διασπάστηκε η δεσποτεία της Ηπείρου, μέρος της οποίας περιήλθε στα χέρια του Ανδρόνικου B’, ενώ το υπόλοιπο έγινε κτήση του Ιταλού ευγενούς Ορσίνι.

2. Θ. Παλαιολόγος (; – 1465). Δεσπότης του Μοριά (1418-60). Ήταν γιος του Μανουήλ Β’ και αδελφός των αυτοκρατόρων Ιωάννη H’ και του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου καθώς και του δεσπότη Θεόδωρου B’. Πήγε στην Πελοπόννησο, το 1418, ως αντικαταστάτης του αδελφού του, Ιωάννη H’, και ανέλαβε τη διοίκηση μαζί με τον Θεόδωρο B’, όταν πρωτεύουσα της περιοχής ήταν τα Καλάβρυτα. Το 1429 νίκησε τον εκατόνταρχο Ζαχαρία και τον ανάγκασε να του δώσει την κόρη του, Αικατερίνη, για σύζυγο, παίρνοντας ως προίκα τις κτήσεις του πεθερού του στην Πελοπόννησο. Το 1446 ο Θ. και ο αδελφός του, Κωνσταντίνος, αντιμετώπισαν τα τουρκικά στρατεύματα και κινδύνευσαν να σκοτωθούν, όταν οι Τούρκοι, κύριοι πλέον της περιοχής, κατέστρεψαν τα πάντα. Στο μεταξύ, δεσπότης του Μοριά ορίστηκε ο Δημήτριος Παλαιολόγος, ο οποίος ζητήσει πολλές φορές τη βοήθεια των Τούρκων μέσα στα έντεκα χρόνια της δεσποτείας του, για να εξασφαλίσει την κυριαρχία του στην περιοχή. Έτσι, όταν το 1458 ο Μωάμεθ επιτέθηκε στην Πελοπόννησο, έπειτα από προτροπή του Δημήτριου, ο Θ. αναγκάστηκε να καταφύγει στη Μαντινεία και να επαναστατήσει εναντίον των Τούρκων, μετά την αναχώρηση του σουλτάνου. Αρχικά η επανάσταση κέρδιζε έδαφος, οι Τούρκοι όμως κατόρθωσαν να τη συντρίψουν τον επόμενο χρόνο και να καταλάβουν τις περισσότερες πόλεις. To γεγονός αυτό ανάγκασε τον Θ. να καταφύγει με τα τρία παιδιά του στη Ρώμη (1460), όπου έζησε έως το τέλος της ζωής του.